Аб адукацыі ў Савецкай Беларусі, яе настаўніках і выкладчыках, а таксама аб студэнтах ВНУ напісана шмат апавяданняў, нарысаў, вершаў і нават аповесцяў, не гаворачы ўжо аб фрагментах некаторых раманаў.
Але каб асобнай вышэйшай навучальнай установе нашай рэспублікі быў прысвечаны асобны раман, прычым аж на 820 старонак, гэтага не было ніколі ў беларускай літаратуры.
Менаіта імкненнем да вывучэння вопыту і лепшых традыцый савецкай школы  можна тлумачыць цікавасць шырокай, асабліва педагагічнай, грамадскасці да новай кнігі Барыса Роланда “Местоимение”, якая выйшла ў цякучым – 2017 годзе ў Мінску ў выдавецтве “Мінар”. Па сутнасці, гэта арыгінальны твор аб адным педагагічным  інстытуце нашай рэспублікі.

Аўтар гэтых радкоў пяць год быў студэнтам гістарычнага факультэта БДУ, а потым працаваў вясковым настаўнікам на Міншчыне, завучам сярэдняй школы ў Мінску. Прачытаўшы першыя сто старонак рамана, ён канстатаваў першую вартасць рэцэнзуемага твора – імкненне да шчырасці, праўдзівасці і аб’ектыўнасці падачы фактаў і падзей, якія раглядаюцца ў творы. Тады я пацікавіўся біяграфіяй пісьменніка. І даведаўся што гэта не выпадкова, таму што ён шмат гадоў працаваў у школах Віцебскай вобласці, Мінскага раёна Мінскай вобласці, а таксама ў Міністэрстве асветы БССР. Адчуваеца, што Б. Роланд добра ведае працу школы і вышэйшых навучальных устаноў як у цэлым, так і ў дробных дэталях.
Па-другое, вартасць романа “Местоимение”, на мой погляд, заключаецца ў тым, што чытачу хочацца чытаць далей і даведацца, што здарыцца з героямі кнігі на наступных старонках.
У цэнтры кнігі – пяцікурснікі і выкладчыкі філалагічнага факультэта аднаго з педагагічных інстытутаў Беларусі, дакладней, педагогі. Пад словам “педагогі” маюцца на ўвазе тагачасныя і будучыя настаўнікі школ і выкладчыкі вышэйшых навучальных устаноў, у першую чаргу, выкладчыкі  педагагічных  інстытутаў.
Гаворка ідзе аб пачатку 1970-х гадоў, калі на чале СССР стаяла такая асоба, як  Л.І. Брэжнеў.
Акрамя адносін студэнтаў да вучобы, Барыс Роланд разглядае розныя бакі выхаваўчага працэсу і маральна-этычныя праблемы.  
Вельмі важна, што раман “Местоимение” дае ўяўленне аб пазітыўным і негатыўным у савецкай сістэме адукацыі, а дакладней – аб адукацыі Савецкай Беларусі 1960-1970-х гадоў. Ужо з першых старонак твора адчуваецца імкненне яго аўтара да аб’ектыўнасці і праўдзівасці.
Можна спрачацца, чыі вобразы больш запамінальныя – студэнтаў ці выкладчыкаў. З ліку студэнтаў – гэта Аляксей Надзеждзін, з ліку выкладчыкаў – прарэктар педінстытута, прафесар Іван Мікалаевіч Горскі.
На розных старонках  героі твора пападаюць у розныя сітуацыі, якія ўплываюць на фарміраванне іх грам адзянскай пазіцыі.
Многія з студэнтаў паўстаюць перад чытачамі як жывыя. Гэта датычыцца  пяцікурснікаў Аляксея Надзеждзіна, Ягора Глобы, Генадзя Лаўрова, Віктара Стральчонка, Рыгора Канаваліка, Глеба Касянкова, Аляксандра Кухарэнкі, Васіля Дунькова, Ірыны Філінай, Валянціны Лучко.
Па-трэцяе, вартасць рамана састаіць у тым, што чытачоў ён прымушае, запрашае задумацца над праблемай узаемаадносін выкладчыкаў і студэнтаў, на неабходнасці  фарміравання ў свядомасці студэнта паважаць працу і асобу выкладчыкаў, а выкладчыкаў  паважаць студэнта і адносіцца да яго як да асобы.
Прывядзём радкі з выступлення Ц.Л. Шарова на пасяджэнні дэканата  філалагічнага факультэта:
“– Мы печёмся лишь о тех проблемах, которые волнуют нас, преподавателей. Но процесс обучения направлен на личность студента. А знаем ли мы него? Нет, не знаем! Мы учим его, воспитываем, наставляем… А что при этом творится  в его душе? Кто из нас осмелится сказать, что он знает? Нет, не знает! Мы знаем лишь то, что он отвечает нам  выученное по учебнику или по записям наших лекций. Но это же не его мысли, хотя и ответил на отлично. А кто он сам, как человек, которого мы готовим к высшей миссии: быть учителем? Не знаем! – веско заключил он, смело встречая удивлённые взгляды.
Он прочитал в них интерес к своему выступлению. Это его ещё больше возбудило и придало силы. Радуясь, он сжал перед собой ладони так сильно, что захрустели пальцы. И уверенно продолжил:
– Так вот я предлагаю. В ближайшее время собрать открытое папртийно-комсомольское собрание и в непринуждённой обстановке дать каждому студенту возможность открыто и честно высказаться обо всём, что волнует, в чём он не согласен с нами, педагогами, обо всём учебно-воспитательном процессе института. И узнать, чего бы им хотелось от нас, преподавателей. Я считаю, что это будет полезно даже не столько  им, сколько нам.
Его слова встретили одиночными хлипкими аплодисментами”.
Адной з злабадзённых праблем для большасці ВНУ нашай рэспублікі застаецца  праблема пропуска студэнтамi шэрагу лецый і семінараў. І хоця падзеі рамана  “Местоимение” адносяцца да пачатку 70-х гадоў ХХ стагоддзя, да сённяшняга дня вельмі  актуальны думкі, якія выказаў на адбыўшымся адкрытым партыйна-камсамолькім сходзе выкладчык пісіхалогіі Уладзімір Аляксандравіч Красноў:
“– Я cчитаю, в том, что студенты пропускают лекции, во многом виноваты и мы,  преподаватели. Значит, не все мы умеем заинтересовать своим предметом. Обратите внимание, почему нет пропуска лекций у таких уважаемых всеми нами, как  Крапивницын  (выкладчык стараславянскай мовы – Э.І.), Горский (прафесар, выкладчык рускай мовы – Э.И.), Королькова (выкладчык рускай літаратуры – Э.И.) А вот во времена Данте в Болонском университете был такой учебный распорядок: лекции читали три часа, а студенты внимательно следили, чтобы профессор не ушёл раньше положенного времени.
Его прервал гром аплодисментов. Зенькович исподлобья впился взглядом в его спину и что-то записал. Чертков (намеснік дэкана – Э.І.), глядя на Краснова прищурившись, зажал голову рукамі. Людмила Петровна (Чарняўская – парторг факультэта – Э.І.) вскочила и застучала по графину. Когда шум стих, Краснов продолжил:
– Если мы сегодня собрались говорить открыто о тех проблемах, которые волнуют всех нас, давайте не будем упрекать и обвинять”.
За апошнія чвэрць стагоддзя усё дзяржаўныя вышэйшыя навучальныя ўстановы з  інстытутаў пераўтвораны ў універсітэты, не гаворачы аб тым, што засталіся прыватнымі толькі шэраг інстытутаў. І пагэтаму да сённяшняга дня ва многіх ВНУ Рэспублікі Беларусь дыскусіруецца такая праблема: “Якім павінен быць сучасны ўніверсітэт і якім  ён не павінен быць?” Гэта праблема набыла яшчэ большую актуальнасць апошнія два гады, калі Рэспубліка Беларусь увайшла ў Балонскі працэс.
Другая вартасць рэцэнзуемага рамана састаиць у тым, што яго аўтар не абыходзіць так званых “вострых тэм”.
У сувязі з гэтым акцэнтую ўвагу чытачоў на старонкі 201-ю і 202-ю, дзе  прыводзіцца выступленне студэнта 5-га курса філалагічнага факультэта педінстытута  Аляксея Надзеждзіна на гэтым партыйна-камсамольскім сходзе: Прывядзем адзін з фрагментаў гэтага выступлення:
“…Университет не даёт нам истинно образованных людей, потому что его устройство ставит много препятствий на пути самостоятельного умственного развития учащихся. Университет не даёт специалистов, потому что специалиста не может образовать школа. Его образуют только сама работа. Что же даёт нам университет?  Людей, пропитанных умозрением, принимающих теории за аксиомы, уходящих от жизни в книгу и сохраняющих в своих фразах и рассуждениях отпечаток того факультета, в котором они были замкнуты… Защитники совремнного университетского устройства очень недовольны теперешними студентами, и неудовольство это началось именно с тех пор, как студенты поняли неудовлетворительность одних профессорских лекций и начали  искать собственными силами в жизни и  в литературе материалов для своего развития. Не одни студенты испытывают на себе неудобства современного университетского устройства; эти неудобства падают и на профессоров. Профессор может предполагать, что большая часть его слушателей сидит в аудитории по долгу службы и задабривает его своим присутствием для предстоящего экзамена. Конечно, между добросовестным профессором и дельным студентом могут установиться разумные отношения, не зависимо от экзамена. Но для этого надо, чтобы профессор и студент узнали друг друга. А это вовсе нелегко, потому что поставлены друг к другу в обязательном отношении… Всё это значит, что современное устройство университетов не удовлетворяет ни тех, для кого оно составлено, ни для тех, кто его защищает…
Я считаю, – всё уверенней  говорил  Алексей, – что главная причина пропуска лекций в том, что они читаются не только скучно, но и не выходят за рамки  элементарного учебника, который студент способен освоить самостоятельно. Если тебя не слушают, надо искать причину в себе. Принудительное посещение лекций знаний не прибавит. А у нас  некоторые преподаватели вместо того, чтобы заинтересовать студента своим предметом и беречь драгоценное время, тратят его на перекличку, как в армии. Пусть на это потеряно всего пять минут, но если эту цифру умножить на количество студентов и преподавателей и на учебные дни года, получается внушительная цифра…”.
Студэнтка 5-га курса Валянціна Лучко, якая праходзіла педагагічную практыку ў  сельскай школе, адзначыла, як узрушыла яе ўбогае жыццё простых людзей у вёсцы і бяспраўнае становішча сельскага настаўніка і, канчаткова расхваляваўшыс, прызналася, што не зайдросціць іх долі.
Дэкан факультэта Зяньковіч перабіў яе і сказаў:
“– Первые трудности – и вы испугались и всё очернили… Вы, городские, привыкли жить на всём готовом, пользуясь плодами трудов сельских тружеников. Это интеллигентское нытьё. Мы вас всё же доучим и пошлём в такую глушь, чтобы вы, наконец, поняли это и оценили“.
И тады да трыбуны падбег пяцікурснік Ягор Глоба і, звяртаючыся да Цярэнцыя Іванавіча, надрыўна загаварыў:
“– По-вашему, быть сельским учителем – это не почёт, а наказание? Сказать  правду – это преступление? Как-то у вас получается не по-коммунистически. Не мне напоминать  вам, коммунисту, чему учит партия. Но придётся напомнить. Партия учит смело вскрывать недостатки, не взирая на лица и должности. Критика и самокритика – движущая сила коммунистического учения. Многие не дают отчёта своим словам, потому что не заглядывают не только в труды Маркса и Энгельса, но  и в Устав партии. А вот что писал Ленин. Цитирую дословно: «Нередко бывает, что представители поколения  пожилых и старых не умеют подойти как следует к молодёжи, ккоторая по необходимости вынуждена приближаться к социализму иначе. Не тем путём, не в той форме, не в той обстановке, как  её отцы»…У меня всё!“
У наступіўшай цішыні ўзняўся прарэктар педінстытута Іван Мікалаевіч Горскі, які звярнуў увагу прысутных, што многае сказанае тут праўда, падабаецца гэта каму-небудзь  або не, што такога не было, бадай, гадоў дзесяць. Ён адзначыў, што да цяперашняга часу усіх нас не адпускае страх. Хоць з тых часоў многа вады уцякло – а ці многа змянілася ў нашых загнаных душах? Калі чалавек гаворыць ад сэрца і ў поўны голас, можна і памыліцца. Але галоўнае – гаворыць сумленна, значыць, даверыўся нам. А мы? Іван  Мікалаевіч сказаў, што замест таго, каб ацаніць гэта, трэба ўслухацца і зразумець, таму што мы выступаем у ролі суддзяў і абвінаваўцаў. Не згодны – трэба даказаць справай, а не пагрозамі. На яго думку, многія з студэнтаў педінстытута прыйшлі ў інстытут не са школьнай лаўкі, а з вытворочасці. Яны ўбачылі жыццё на свае вочы, ва ўсіх яе супярэчнасцях. І свядома выбралі  прафесію настаўніка. Значыць, яны жадаюць вучыць дзяцей новаму справядліваму жыццю. У іх узнікаюць пытанні, нязгоды, і выкладчыкі  павінны разам разабрацца і сумленна адказваць. Гэта наша галоўная задача як педагогаў. А ня можаш – лепш самому пакінуць інстытут. Але хіба хто-небудзь з нас на такое рашыцца?
Пасля бурных апладысментаў залы Горскі ўзняў руку, дачакаўся цішыні і звярнуўся да прысутных з такімі словамі:
”Дорогие мои девочки и мальчики. Только вместе с вами. В доверии и согласии, мы сможем идти по дороге истины. И не обижайтесь, пожалуйста, на нас. Мы тоже живые люди, горячимся и можем быть неправыми. Только мёртвые не ошибаются”.
Калі б у аўтара гэтых радкоў спыталі, якія старонкі кнігі, зрабілі на яго найбольшае ўражанне, ён назваў бы старонкі 525–535, прысвечаныя апошняй лекцыі прафесара  І.М. Горскага.
У  пачатку гэтай  лекцыі Іван Мікалаевіч падкрэсліў:
“– Сегодня у нас с вами последняя лекция. Чтобы не растекаться мыслью по древу, запишите два опорных предложения. Первое: “Определяйте слова, сказал мудрец, и половина споров станет ненужной”. Второе: “Нам не дано предугадать, как наше слово отзовётся”…Записали? Отложите ручки и  настройтесь думать, не соглашаться, спорить”.
Характарызуючы лекцыі  І.М. Горскага, Барыс Роланд заўважае:
“Обычно, читая лекцию, он отыскивал точку опоры для своего взгляда: тот особый отзывчивый блеск в глазах, который разгорается по мере того, как человек понимает. Он уже давно пришёл к мысли, что обязательное всеобщее обучение для неприспособленного для этого мозга не панацея для создания цивилизованного общества. Не может быть равенства в интеллектуальной сфере… Развивать интеллект – значит усовершенствовать  мир в его организме…
По мнению Ивана Николаевича, как ни жутко и больно об этом говорить, но он, как учёный… должен признать: сталинизм представляет собой интереснейшую  филологическую проблему, некий особый  странный этап в истории жизни слова.  
Он говорил о том, что в изучении лингвистика должна столкнуться с поэтикой, с бытованием языковых жанров, что советская бюрократия и народ с первых же дней революции заговорили на разных языках: появились не только разные мысли, но и разные способы мышления и даже языки. Первым это открыл академик Николай Марр.
Романы Булгакова и Платонова, рассказы Шаламова и Бабеля, стихи Мандельштама и Цветаевой – многих мужественных избранников своего народа, тех, кто не сломался и остался верен  народному языку, который, минуя препоны, несёт людям истины жизни. И все они победили созданный репрессивный язык культа личности, который изобрёл совершенный жанр своей речи: резолюции, доклады, плакаты, постановления – и всё это непререкаемое, исключающее какое бы то ни было  продолжение, дискуссии, диалог”.
Усім філолагам – тым, хто працуе настаўнікамі беларускай і рускай мовы літаратуры  і тым, хто  будзе працаваць настаўніамі гэтых прадметаў, сучасным вучоным-лінгвістам вельмі карысна прачытаць наступныя радкі з апошняй лекцыі прафесара Горскага:
“– Вам, учителям словесности, предстоит сложнейшая и ответственная работа разобраться во всём этом, расчистить авгиевы конюшни и оздоровить наш язык. Знание языка, точно употреблённого слова – вот что необходимо людям для того, чтобы построить счастливое общество, в котором все будут жить в согласии...
…И, если существует шанс, что наша страна  когда-нибудь займёт подобающее её место в кругу свободных народов, этот шанс и эту надежду можно связать только с интеллигенцией. Вы, будущие учителя, и я желаю вам  всегда быть законодателями  этого прекрасного в действительности”.   
Чацвертая вартасць рэцэнземага твора заключаецца ў тым, што ён садзейнічае фарміраванню у чытача самакрытычнасці, пачуцца адказнасці за свае дзеянні, як у мінулым, так і ў сучасным.
У чым адрозненне рамана ад гістарычных нарысаў? Іх аўтары спрабуюць даць  канкрэтныя адказы на ўсе пытанні чытачоў, а аўтар рамана гэтага не робіць..
Так, у аднаго з галоўных герояў рамана Аляксея Надзеждзіна з’явілася думка забіць  другога героя і ва сне ён успамінае твор Фёдара Дастаеўскага “Браты Карамазавы” і яго герояў: Алёшу, Івана і Дзмітрыя.
Чытач так і не даведаецца, ці здейсніць Аляксей Надзеждзін сваю задуму. Пісьменнік дае магчымасць чытачу даць сваю канцоўку рамана. Гэтым мастацкі твор і адрозніваецца ад гістарычнага.   
У заключэнне хочацца спадзявацца, што ў бліжэйшы час з’явяцца новыя мастацкія творы аб мінулай і сучаснай гісторыі нашай сістэмы адукацыі ў цэлым і асобных універсітэтаў у прыватнасці.   

Эмануіл  IОФЭ,
прафесар  БДПУ, доктар гістарычных навук